Na początku były bojaźń i zachwyt. Tak narodziło się poczucie sacrum

Wydaną we Francji w 2023 roku książkę Frédérica Lenoir L’odyssée du sacré: la grande histoire des croyances et des spiritualités des origines à nos jours przetłumaczyła pani Eliza Kasprzak-Kozikowską. Publikacja ta właśnie ukazała się nakładem Wydawnictwa Znak Horyzont w Krakowie pod tytułem Sacrum. Historia ludzkiej duchowości. Ten bardzo estetycznie wydany, w twardej oprawie, ponad 500-stronnicowy esej jest wynikiem ponad 35 lat badań autora nad historią wierzeń i duchowości ludzi na przestrzeni ponad 100 000 lat. Jak pisze wielu znawców literatury książka jest literacką odpowiedzią na pracę Yuvala Noaha Harariego Od zwierząt do bogów.

Co nieco o autorze

Urodzony w 1962 Francuz Frédéric Lenoir jest socjologiem religii, filozofem i pisarzem. Autorem między innymi Encyklopedii religii świata z 2001 roku, która została wydana także w Polsce. Ma bardzo interesującą przeszłość. Podczas swoich duchowych podróży zgłębiał filozofie i religie Wschodu i Zachodu, poznał buddyzm tybetański, kabałę, przebywał po Indiach i Izraelu, a także w pustelniach i klasztorach chrześcijańskich we Francji. Ponadto nieco ponad trzy lata spędził w zgromadzeniu zakonnym. Do zagadnień związanych z religią podchodzi multidyscyplinarnie. Łączy filozofię, historię i socjologię. Na kartach opracowania Sacrum. Historia ludzkiej duchowości przedstawia chronologiczny przegląd wierzeń i religii. Od czasów ludów pierwotnych do czasów współczesnych. Stara się odpowiedzieć na pytanie o przyczyny duchowych poszukiwań człowieka. Pokazuje korelację między wierzeniami a rozwojem społeczeństw i zmianami dokonującymi się w naszym stylu życia na przestrzeni tysiącleci. Pozycja stanowi ogromne kompendium wiedzy o rozwoju ludzkości w kontekście wierzeń i rozwoju duchowości.

Historia ludzkiej duchowości

Książkę Sacrum. Historia ludzkiej duchowości podzielono na dwie części. W pierwszej autor kreśli obraz duchowej ewolucji człowieka. Skupia się na przedstawieniu kolejno następujących po sobie wierzeń, religii, prądów filozoficznych. Płynnie przedstawia następujące po sobie kolejne etapy tej ewolucji. Od narodzin sacrum w życiu ludów prehistorycznych, poprzez wierzenia animistyczne i szamańskie, początki politeizmu w neolicie do rozwoju religii monoteistycznych, które doprowadziły do wyłonienia się religii uniwersalistycznych takich jak buddyzm, chrześcijaństwo i islam, określanych nieco później jako „religie zbawienia”. Druga część książki, według założeń autora, jest próbą odpowiedzi na pytanie „Dlaczego człowiek jest zwierzęciem duchowym?” od strony filozofii i socjologii. Odbywa się to poprzez przedstawienie różnych koncepcji filozoficznych wskazujących źródła potrzeb duchowych ludzi od początków ludzkości. Zakończeniem eseju jest osobista konkluzja autora dotycząca kierunku dalszych zmian. Pisarz uważa, że „obecnie przeżywamy nową wielką transformację, piąty wielki przełom antropologiczny i społeczny” (str. 471).

Podsumowanie eseju

Podsumowując: esej Frédérica Lenoir Sacrum przedstawia syntezę nurtów duchowych w całej historii ludzkości w ujęciu interdyscyplinarnym. Łączy wiedzę głównie z zakresu filozofii, socjologii, antropologii, historii i psychologii. Autor pokazuje, że poszukiwania sensu życia i potrzeba duchowości ulegały nieustannym zmianom. Korelowały one z przemianami społecznymi i zmianami stylu życia ludzi. Można w niej wyodrębnić cztery momenty przełomowe. Pierwszym jest rewolucja agrarna, która spowodowała, że po okresie animistyczno-szamańskim zaczął się rozwijać kult przodków i pojawiły się pierwsze bóstwa. Drugi etap to pojawienie się pisma, które wpłynęło na rozwinięcie się społeczeństw patriarchalnych, a w obszarze duchowości i religii na narodziny wielkich religii politeistycznych. Powstanie imperiów wpłynęło na narodziny religii zbawienia związanych z trzema religiami monoteistycznymi takimi jak buddyzm, chrześcijaństwo i islam.

Ostatni etap

Czwarty etap to nowoczesność związana z rozwojem krytycznego myślenia, rosnącą indywidualizacją społeczeństw i rozwojem globalizacji. Spowodowały one podważanie dogmatów religijnych, mieszanie kultur i wierzeń prowadząc od religijności zbiorowej do poszukiwań osobistych i głębokiej przebudowy religii. Jednakże zdaniem naukowca współczesne ruchy poszukiwań duchowych dotyczą głównie społeczeństw Zachodu, bo w skali globalnej wciąż dominują religie ugruntowane. Na koniec autor wskazuje, że rozwój technologii i sztucznej inteligencji który zapoczątkował trashumanizm nie pozostaje bez wpływu na rozwój duchowości człowieka. Ale jak pisze „…sacrum, sens życia, etyka to fundamentalne kwestie, na które żadna maszyna nie będzie w stanie dostarczyć odpowiedzi.” (str. 478). Według Lenoira kolejny etap ukierunkowany będzie raczej na indywidualistyczną koncepcję sacrum niż na narzucone dogmaty religijne. Ostatecznie zaprasza czytelnika do otwarcia się na tworzenie nowego sojuszu nauki i duchowości.

Wymagająca lektura

Książka Sacrum. Historia ludzkiej duchowości jest lekturą wymagającą, bo dostarcza nam mnóstwa różnorodnych informacji i poglądów. Utrzymana jest w tonie dydaktycznym. Jest tu dużo odniesień do historii i filozofii oraz poglądów myślicieli tworzących poszczególne nurty filozoficzne. Przegląd ten zawiera dużo szczegółów potwierdzających ogromną wiedzę autora i jego wieloletnie badania nad opisywaną problematyką. Pozycja ta pozwoliła na znaczące wzbogacenie mojej wiedzy z zakresu historii religii i filozofii. Ponadto na szersze poznanie poglądów wielu przywódców religijnych i filozofów. Zachęca ona do przemyśleń nad własną duchowością, sensem naszego życia i relacją z sacrum w obliczu zdobyczy i wyzwań współczesnego świata. Nie daje jednoznacznych odpowiedzi, ale wskazuje konieczność indywidualnego rozwoju duchowego i osobistych poszukiwań.

Publikacja dla każdego?

Historyczne, nieoceniające przedstawienie historii religii i ich filozoficzno-socjologicznych podstaw zachęca do skupienia się na ich wartościach i poszerza krąg odbiorców. Pomimo starań autora w moim odczuciu nie jest to książka dla szerokiego grona odbiorców. Obszerność, złożoność i jednak specyfika przedstawianej wiedzy, pomimo dość przejrzystego przekazu, wymaga przynajmniej podstawowej wiedzy z tego obszaru. Ale dla osób zainteresowanych szeroko rozumianym religioznawstwem i filozofią oraz historią jest bardzo wartościową i cenną publikacją.

Elżbieta Molęda